گیوه

گیوه نوعی کفش یا پاپوش تابستانی است که از مهمترین مزایای آن می توان به سبکی، بادوام بودن برای پیاده روی های طولانی و البته اصیل بودن آن اشاره کرد. گیوه ها در ایران قدیم مرسوم بودند و اکنون نیز در لرستان و کردستان بیشتر استفاده می شوند. این نوع کفش دستدوز بوده و اغلب توسط نخ های قالی، نخ ابریشم و بخش زیر گیوه از پارچه، چرم و یا لاستیک ساخته می شود.

جنس گیوه

مواد اولیه ای که با آنها گیوه ها را می سازند عبارتند از: نخ پنبه، نخ قالی و نخ ابریشم (در شهرستان آباده که در استان فارس واقع شده است، اصطلاحاً به این قسمت از گیوه، تنه می گویند) و ضایعاتی که برای تکمیل کردن بخش های دیگر گیوه مصرف می شود نیز، چرم است. رویه گیوه های دستدوز توسط زنان و با انواع سوزن ‌های مخصوص دوخت گیوه (به جز سوزن خیاطی و جوالدوز)، بافته می‌شود و قسمت کف گیوه که نام دیگر آن را زیره نیز می گویند، از جنس پارچه، چرم و یا لاستیک ساخته می شود. بطور کامل در مورد 3 جنس ذکرشده کف گیوه ها صحبت خواهیم کرد.

گیوه با زیره پارچه ای

یکی از انواع زیره های گیوه، نوع پارچه ای آن است که جنس پارچه باید حتماً از پنبه باشد و به غیر از پنبه، نمی‌توان از ماده دیگری استفاده کرد. علت این مساله این است که هر ماده اولیه دیگری بجز پنبه، خشن است و خشن بودن آن، ممکن است موجب آسیب رساندن به پا مخصوصاً در پیاده روی های طولانی مدت شود. لازم بذکر است از پارچه در ساخت تخت گیوه استفاده می‌شود، هرچه پارچه قدیمی تر باشد، تخت گیوه نیز مرغوب تر خواهد بود. در شیراز، به تخت های پارچه ای که در بدنه گیوه بکار رفته است، شیوه می‌گویند. این نوع تخت از نظر  کیفیت در بالاترین سطح خود قرار می گیرد.

دومین نوع جنس کفی (زیره) گیوه ها چرم است که کیفیت آن کمتر از زیره پارچه ای است. اگر قصد دارید در مورد چرم ها اطلاعات بیشتری کسب کنید، به بخش وبلاگ و مقاله چرم، رجوع کنید.

نوع سوم و آخرین مدل زیره گیوه ها، لاستیک است که از نظر کیفیت، در پایین ترین رده قرار می گیرد اما دارای مقاومت و عمر بیشتری است.

تاریخچه و اهمیت تولید گیوه

در مناطق کوهستانی و مرکزی ایران مانند: کردستان، کرمانشاه و ایلام، وجود گذرگاه‌ های صعب العبور در این استان ها، حداقل بودن راه ‌های ارتباطی و ماشین رو، زندگی و تامین معیشت مبتنی بر دامداری، کشاورزی و ضرورت تحرک فراوان در فصول سه ‌گانه بهار و تابستان و پائیز (که  فصل‌ های کار هستند) کفشی را نیاز دارد که علاوه بر سبک بودن، راحتی، مقاومت بالا و خنک بودن، در عین  حال ارزان و اقتصادی نیز باشد. همچنین در مناطق عشایری، روستائی و جوامع نیمه شهری با امکانات کم و محدود منطقه، افراد خودشان قادر به تولید کفش باشند و تا حدی خودکفا بتوانند برای تولید آن اقدام کنند. کفشی چون گیوه بهترین محصول برای تمامی این نیازها بوده و  هنوز هم می‌تواند باشد زیرا:

1. مواد اولیه ساختمان کامل گیوه از جمله، نخ، سوزن، کف و ...، تماماً در منطقه موجود است.
2. ابزار کار و تولید گیوه بسیار ساده است و به راحتی می‌توان آنها را تهیه کرد.
3. تولید گیوه باعث اشتغال زایی برای بخش بزرگی از زنان مناطقی است که امکان فعالیت در شرکت و کارخانه ها را ندارند.
4. در صورت تولید بیشتر گیوه، می‌توانند حوزه آن را به خارج از محدوده شهر یا استان نیز گسترش داده و به جای اینکه با خروج مواد اولیه غذائی، نیازهای دیگر تأمین شود، با این روش، مواد غذائی برای اهالی باقی می ماند و درآمد نقدی برای تغذیه کامل آنها بدست می آید، از بیماری ‌های ناشی از سوء تغذیه کاسته شده و نیروی بیشتری صرف تولیدهای بومی منطقه می گردد، راه سیاست خودکفائی بازتر شده و نیازهای مصرفی منطقه از این راه تأمین می شود.

مواد و ابزار تولید

تولید گیوه در روستاهای منطقه بیشتر به نوع خاصی از گیوه مربوط می‌شود که تخت آن پارچه ای است و به نام گیوه های زیره ای یا کلاش شهرت دارند. شهر نودشه و روستای حجیج در هورامان لهون، از مراکز قدیمی و مهم تولید این نوع گیوه بوده‌ است. امروزه روستای دل با جمعیتی حدود ۱۵۰۰ نفر نزدیک به ۲۰۰ کارگاه گیوه بافی دارد و صدها نفر از زنان منطقه هورامان در شهرهای پاوه، نودشه، نوسود، حتی مریوان و تمام روستاهای هورامان، به فعالیت گیوه بافی مشغول می ‌باشند. آن طور که پیداست، گیوه برای اولین بار در شهر نودشه بوجود  آمده ‌است و از آنجا به عراق و روستای هجیج رفته ‌است. به‌طوری‌که  می‌توان شهر نودشه را زادگاه کلاش دانست.

مواد اولیه

مواد محلی (هورمان)

بخشی از مواد اولیه مورد مصرف گیوه در محل تهیه شده و بخشی از نقاط دیگر وارد می ‌شوند. موادی که در محل تهیه می‌شوند عبارتند از:

• پوست گاو که به صورت نوارهای باریک در کف گیوه به کار می‌رود و از روستاهای اطراف و بخصوص «اسپریس» می‌آورند.
• پیه برای اینکه به درفش ‌ها یا نوارهای باریک پوست مالیده شود و ضمن کار اصطکاک را از بین ببرد.
• نری گاو برای نصب در نوک و انتهای گیوه که بعد خشک شدن حالت شاخی پیدا می‌کند و استحکام گیوه را افزایش می‌دهد.
• نخ تابیده شده از موی بز برای بخیه کاری دور تخت گیوه که رویه گیوه به آن بافته می‌شود؛ ولی چون مواد تولید شده در محل بخصوص در روستای نودشه که تولید زیاد است کفاف مصرف کار را نمی‌ دهد، کمبود آن را از نقاط دیگر بخصوص از روستاهای اطراف و شهرهای کرمانشاه، سنندج، همدان و … تهیه می‌کنند.

موادی که از خارج منطقه یا محله تهیه می‌شود:

• رنگ، برای رنگ کردن پارچه‌های کف گیوه، که معمولاً از کرمانشاه، سنندج، تهران و اصفهان آورده می‌شود.
• پارچه نازک نخی، برای درست کردن فیته ‌های کف گیوه، که از ملحفه ‌های کهنه بیمارستان ‌های شهرهای دور و نزدیک وارد می ‌شود.
• کتیرا، برای آهار دادن و منسجم کردن فیتله ‌های کف گیوه که بیشتر از سنندج می‌آورند.
• نخ تابیده شده (نخ قرقره) برای بافتن رویه گیوه که از کرمانشاه و اصفهان آورده می‌شود.
• میخ سیاه بنفش برای کف گیوه، که از شهرهای نزدیک تهیه می‌شود.

مواد آماده

قسمتی از این مواد را تولیدکنندگان گیوه بدون اینکه کاری روی آن انجام دهند به کار  می ‌برند مانند پیه، نخ قرقره، چرم دباغی شده گاومیش (که فقط دوربری می‌شود)، رنگ (رنگ شیمیائی آماده شده در کارخانه)، کف ‌های پلاستیکی که در کارخانه‌ های تهران تهیه می‌ شود، میخ سیاه بنفش، کتیرا (که فقط در آب می‌ خیسانند)، چسب و نخ قرقره. روی پاره ‌ای دیگر از مواد استاد کاران و تولیدکنندگان کار فعالیت ‌های اولیه ‌ای انجام می ‌دهند تا در گیوه کشی قابل استفاده باشد که عبارتند از:

• پوست، که باید ابتدا خشک و سپس رشته رشته و در پایان مو زدائی و سپس پیه مالی شود.
• نری گاو، که باید ابتدا پوست کنی، سپس خشک، دوباره اندکی نمدار و سپس قطعه قطعه شود.
• پارچه نخی که باید ابتدا رنگ و سپس رشته رشته و بعد از آن تبدیل به فیتله شود.
• موی بز، که در پاره‌ای موارد توسط زنان تابیده شده و تبدیل به ریسمان ‌های  نازکی می‌شود یا اینکه به‌طور کلی از روستاهای اطراف تهیه می‌گردد.

انواع گیوه

در استان کرمانشاه بافت پنج نوع گیوه مرسوم است که شامل: گیوه زیر پارچه ای، گیوه تخت آجیده، گیوه تخت چرمی، گیوه تخت لاستیکی و گیوه رویه ابریشمی است.

گیوه زیر پارچه ای

در پاوه و در بخش اورامانات گیوه کشی و تولید گیوه زیره پارچه‌ای مرسوم است و در روستاهای حجیج و نودشه که از مراکز قدیمی و مهم تولید این نوع  گیوه می‌ باشد، تولید می‌شود. کار گیوه کشی در دو مرحله کارگاهی و خانگی انجام می‌شود اعمال کارگاهی آن درمغازه‌ها و با ابزارهای گوناگون و همیشه بدست مردان انجام می‌گیرد و کلاً مربوط به تخت گیوه است و به علت اینکه  ساختن زیر گیوه مستلزم نیروی زیاد و مهارت کافی می‌باشد و یک کار فنی و  تخصصی و سنگین است فقط توسط مردان انجام می‌گیرد. عملیات خانگی بر روی رویه  توسط زنان و مردان انجام می‌گیرد و ابزار آن فقط یک سوزن است. همچنین نوعی  گیوه به نام کلاش هورامی در اورامانات کرمانشاه توسط گیوه بافان هورامان با تکه ‌های پارچه به هم دوخته شده با روده دام به هم بافته می‌شود.

گیوه تخت آجیده (ملکی)

گیوه ‌ای است کف تخت آن با نخ پرک آج خورده ‌است و از استحکام زیادی برخوردار است در  زمستان و تابستان و روی یخ و سنگ محکم به زمین می ‌چسبد و در شرایط طبیعی منطقه و نوع فعالیت کوهستانی کارایی دارد. زیره این تولید توسط سه کارگر زن تولید می ‌گردد. یک نفر دور گیوه را می‌ بافد کارگر دوم رویه گیوه را می ‌بافد و کارگر سوم دم گیر یا شیرازه که از قسمت تکمیلی گیوه می ‌باشد را می‌بافد. پس از تکمیل زیره، رویه آن توسط زنان و با سوزن چیده می‌شود این گیوه در قدیم در شهرهای تویسرکان و نهاوند که جز استان کرمانشاه بودند متدوال تر بود و مهم‌ ترین منطقه تولید این گیوه در قدیم شهر کرمانشاه بوده که این پایه افزار به گیوه کرمانشاهی ملکی معروف است.

گیوه تخت چرمی

این گیوه به‌ تدریج جایگزین گیوه تخت آجیده شده و کف آن یک تکه از چرم گاومیش است که به اندازه پا در سایزهای مختلف بریده می ‌شود و رویه آن همچون  گیوه‌های دیگر سوزنی است.

گیوه تخت لاستیکی

از حدود نزدیک به ۱۵۰ سال قبل به دلیل ارزانی و تخت محکم لاستیک از لاستیک ‌های فرسوده ماشین که برش داده می ‌شد برای استفاده عشایر رونق پیدا کرد ولی به علت گرم بودن کف آن بافت این گیوه با این زیره کم ‌کم از رونق افتاد و بیشترین استفاده آن در فصل زمستان و در مناطق روستایی است.

گیوه رویه ابریشمی

بیش از ۵۰ سال است که در شهر کرمانشاه معمول شده و در کنار نان برنجی جزء سوغاتی ‌های کرمانشاه محسوب می‌شود، رویه آن از نخ ابریشمی الوان تهیه می‌شود و در حال حاضر به علت عدم ورود نخ ابریشم از خارج از کشور و هزینه بالای تهیه آن ویسکوز، پرلون و نخ پلاستیکی جایگزین شده، این نوع گیوه به عنوان کفش خانگی و بیشتر زنانه است. نقش‌های معروف آن ترمه، برگ بیدی، زربافت، توت فرنگی، پرچمی، نوری، پروانه، کوزه‌ای می‌باشد، رویه آن توسط  قلاب بر روی کفه بافته می‌شود.

گیوه ملکی و اجزای آن

از انواع گیوه‌ها گیوه ملکی است که هنوز در شهر زرقان تولید می‌شود و نیز گفته می‌شود تا همین سال‌های اخیر در روستای زفره تولید می ‌شده ‌است. گیوه ملکی از سه قسمت تشکیل شده‌است:

رویه گیوه

بافتنی ای است که از پنبه تهیه می ‌شود و بسیار مستحکم و زیباست چون مواد اولیه بافت آن پنبه می ‌باشد لذا دارای طبیعتی خنک و نرم است. رنگ این بافتنی همیشه سفید بوده ‌است.

کناره یا حاشیه گیوه

این قسمت که بین رویه و کف گیوه قرار دارد و این دو را به هم محکم پیوند می‌دهد از جنس چرم ضخیم ساخته می‌شود. چرم گیوه از پوست حیوانات گوناگونی مانند گاو، گاومیش، و شتر و دیگر حیواناتی که دارای پوست ضخیم و محکم می‌باشد تهیه می‌شود.

تخت یا کف گیوه

تخت گیوه به قسمت زیرین آن که با زمین تماس دارد اطلاق می‌شود. تخت گیوه که همان کف گیوه محسوب می‌شود از پارچه ‌های محکم و به هم تنیده شده ساخته می ‌شوند و از استقامت بالایی برخوردار است. رنگ تخت یا کف گیوه عمدتاً سیاه یا بنفش است گیوه ‌های با این مشخصات به گیوه‌های ملکی شهرت دارند. به علت گرانی گیوه‌ های ملکی، گیوه‌ های دیگری با کف لاستیکی هم ساخته می‌شوند که ارزش و اصالت تاریخی ندارند. نکته جالب در خلق گیوه ملکی این است که این  نوع کفش شبیه هم ساخته شده و چپ و راست ندارد.